Polskie obyczaje bożonarodzeniowe: kolęda, pastorałka, kolędnicy i kolędowanie

Follow me

Tradycja – nasze obyczaje i wierzenia, przekazywane z pokolenia na pokolenie, są bardzo ważne ze względu na przyszłość danej zbiorowości. W naszej rodzimej kulturze związane są one często z obchodzeniem świąt liturgicznych. Co ciekawe, wiele polskich obrzędów świątecznych wywodzi się z czasów dawniejszych niż chrześcijaństwo. Przechowywała je zwłaszcza tradycja ludowa. Praktyki magiczne oraz elementy dawnych pogańskich świąt splotły się z elementami chrześcijańskimi. Ponadto, każde kolejne pokolenie wciąż wzbogaca uroczystości o nowe zwyczaje. Pomimo tych zmian, niektóre z obrzędów zachowały się od stuleci. Sprawdź, jakie są główne polskie obyczaje bożonarodzeniowe: kolęda, pastorałka, kolędnicy i kolędowanie

Gody

Zima rozpoczyna się w najkrótszy dzień w roku, zwany przesileniem zimowym. Dawniej w wielu kulturach, w tym także na ziemiach polskich, rozpoczynało się kilkunastodniowe święto na cześć odradzającego się Słońca, nazywane Godami. Po wprowadzeniu chrześcijaństwa nazwą Gody zaczęto określać czas od Bożego Narodzenia do Święta Trzech Króli. W tym okresie ludzie nie pracowali, odwiedzali się nawzajem, składali sobie życzenia, obdarowywali prezentami i śpiewali tradycyjne kolędy. Do kolęd wkradały się regionalizmy, np. pochodząca z Podhala pastorałka Oj maluśki, maluśki, jest nimi przesycona.

Ligawka i Jemioła

W Adwencie w wielu regionach Polski grano na ligawkach smętne melodie przed wschodem słońca. Wieczorami spotykano się w domach, gdzie kobiety przędły i darły pierze, opowiadając przy tym bajki i śpiewając. Szóstego grudnia gospodarze i pasterze składali w kościele dary świętemu Mikołajowi – patronowi dobytku. Grzeczne dzieci natomiast, podobnie jak obecnie, obdarowywano upominkami. Z kolei trzynastego grudnia, w dniu świętej Łucji, prognozowano pogodę na nadchodzący rok.

Wróżono także z pogody w dzień Wigilii: słoneczna aura zapowiadała, że kury będą się dobrzy niosły, natomiast pochmurna gwarantowała obfitość mleka. Urodzaj miodu miała zapewnić jemioła, własnoręcznie strącona przez gospodarza, a następnie włożona do ula.

W wigilijny wieczór każdy element wystroju niósł ze sobą określoną symbolikę. Pokój, w którym spożywano wieczerzę, powinien przypominać stajenkę betlejemską – na podłodze roztrząsano słomę, w rogach izby stawiano snopy zboża złożone z czterech zbóż – symbolizowały one urodzaj. Według prastarych wierzeń w dzień wigilii z krainy śmierci przychodziły dusze, przybierające postać ptaków, zwierząt lub ludzi. Dlatego w tym dniu należało ugościć każdego przybysza.

Zgodnie z tradycją rodzina zasiada do kolacji wigilijnej, gdy na niebie ukaże się pierwsza gwiazda. Jest ona symbolem Gwiazdy Betlejemskiej, która świeciła na niebie podczas narodzin Jezusa. To dzięki niej Trzej Królowie odnaleźli drogę do miejsca narodzin Zbawiciela. Przed rozpoczęciem wieczerzy zgodnie z tradycją należy podzielić się opłatkiem – symbolem pojednania i przebaczenia. Ponadto gospodarze dzielili się opłatkiem i jedzeniem z wigilijnego stołu ze swoimi zwierzętami. Po wieczerzy praca była zakazana, a wszyscy starali się spędzić czas w spokoju i szczęściu, gdyż wróżyło to pomyślność w nadchodzącym roku.

Utwory muzyczne związane ze Świętami Bożego Narodzenia — kolędy i pastorałki

Kolędy

Słowo kolęda oznacza religijną pieśń o tematyce bożonarodzeniowej. W Polsce tradycja śpiewania kolęd znana już była w XIII w. Pierwsze polskie pieśni bożonarodzeniowe pochodzą z XV w. Najstarsza zachowana polska kolęda, pochodząca z 1424 r., zaczyna się od słów Zdrow bądź, krolu anjelski. Nowe utwory tego gatunku pisane są do dnia dzisiejszego. Melodie polskich kolęd bardzo różnią się między sobą. Niektóre z tych pieśni są wesołe i energiczne, a inne powolne, uroczyste i dostojne. W wielu kolędach możemy rozpoznać rytmy polskich tańców ludowych, np. kujawiaka (Jezus malusieńki) czy poloneza (Bóg się rodzi, W żłobie leży). Kolęda Anioł pasterzom mówił, jest jedną z niewielu kolęd przełożonych na język polski. Została przetłumaczona w XVI w. z łacińskiej pieśni Dies est laetitiae (Angelus pastoribus).

Autorami kolęd byli czasami poeci (Franciszek Karpiński – Pieśń o narodzeniu Pańskim, popularnie zwana Bóg się rodzi, Mikołaj Sęp Sarzyński czy Andrzej Morsztyn) ks. Piotr Skarga (W żłobie leży, Gdy się Chrystus rodzi). Kolędy śpiewane były przez Polaków w złotym wieku i podczas zaborów. W czasach II wojny światowej na podstawie kolęd układano kolędy‑patriotyczne.

Pastorałki

Do utworów o tematyce bożonarodzeniowej należą także pastorałki. Są to lekkie, skoczne piosenki, które opowiadają najczęściej o wiejskich obyczajach i przygodach pasterzy odwiedzających małego Jezusa (np. Przybieżeli do Betlejem).

Kolędy i pastorałki są najczęściej utworami anonimowymi. Teksty i melodie tych pieśni były początkowo przekazywane drogą ustną, z pokolenia na pokolenie. Dopiero po wielu latach zostały zapisane. Z tego powodu powstały różne wersje tych samych utworów. Do czasów nam współczesnych w różnych śpiewnikach przetrwało ponad 500 kolęd i pastorałek.

Pieśni bożonarodzeniowe wykonywano we wszystkich regionach Polski.

Słownik pojęć — polskie obyczaje bożonarodzeniowe

Etnografia
nauka zajmująca się opisem i analizą kultury ludowej.

Herody
grupy kolędników odgrywające biblijną opowieść o przyjściu na świat Jezusa Chrystusa, w którą wplatano zabawne wątki ludowe.

Kolęda
pieśń o tematyce bożonarodzeniowej, najczęściej religijna, może wywodzić się z tradycji ludowej lub być autorskim dziełem kompozytora.

Kolędnicy
grupa przebierańców chodząca po domach w okresie świątecznym w celu składania życzeń noworocznych, tańców, śpiewów i odgrywania komicznych scenek.

Ligawka
ludowy instrument muzyczny dęty, zrobiony z wydrążonego pnia.

Pająk
ludowa ozdoba domów wieszana na środku izby z okazji świąt, takich jak Boże Narodzenie czy Wielkanoc; symbol urodzaju i szczęścia (inaczej „kierec” lub „żyrandol”).

Pastorałka
odmiana kolędy, w której religijna tematyka bożonarodzeniowa jest poszerzona o warstwę obyczajową; często posiada formę dialogu lub kantaty.

Turoń
kolędnik przebrany za czarne, rogate zwierzę podobne do wołu.